As insuas (illas fluviais), eses “corazóns terrestres” do río, son fértiles anacos de terra que ó longo do tempo deron alimento para o gando, leña para o lume, e madeira para as barcas e os apeiros.

As insuas normalmente presentaban amieiros, bidueiros, carballos, castiñeiros... todas especies autóctonas, que se cortaron para facer prados para pasto ou para herba seca.

As Insuas do Miño forman parte do LIC e da zona núcleo da Reserva da Biosfera Terras do Miño. Mergulladas durante as grandes enchentes, as insuas abeiran unha notable flora e fauna acuática. Canles, charcas e lagoas interiores, plantas acuáticas, frondosos bosques de ribeira ameneiro, freixo, carballo, bidueiro, moluscos como o mexillón ou perla de río, e especies animais como o corzo, garza real..., converten estas insuas en santuarios da natureza miñota.

1. Insua da Trabanca vai desde o Porto da Trabanca ó barrio das Hortas, na parroquia de Cela, neste barrio acaba en forma de cuña e un brazo de río duns 3 ou 4 metros sepáraa da insua seguinte, está dividida en parcelas. Ten moita vexetación de árbores, arbustos e algún prado. Chégase a ela en “batuxo” pero sobre todo a través dos Portos de Agostil e O Barco. Na “Insua da Trabanca” xa no seu termo, hai unha presa que canaliza a auga para o muíño de Felpás.

2. Insua de San Roque é quizais a máis coñecida e a máis grande da zona, vai desde a da Trabanca ata Formistán. Está dividida en parcelas dos veciños de Cela. Chégase a ela polos Portos de San Roque e o do Coutao e pola marxe dereita o Porto de Barés. Todos estes portos no tempo de verán eran moi usados para pasar gando a pastar, con carros, e hoxe seguen usándose pero en vez de carro son tractores e segadoras os que pasan os portos cara á insua. Ten unha presa no barrio de Santadizco na marxe dereita que se usaba para a pesca de anguías. Nestas insuas hai xabarís e corzos.

3. Insua de Santa Mariña o de Baixo vai desde Formistán ó Barrio de Felpás e aquí córtase formando unha pequena insua á que se accede pola Ponte de Garrido.

   

4. Insua de Silvestre da que hoxe non quedan máis que uns poucos carballos. Ata a construción da fábrica do Piago había unha acea onde moían e pescaban nas súas bocas, hoxe quedan uns restos dunhas pedras por onde se pasaba á acea.

5. Insua de Arriba na parroquia de San Xoán de Parada, está un chisco por baixo do Piago esta insua que como todas divide o río en dous brazos e no esquerdo ten os caneiros de Marcelle e o de Sumarcelle ou Neira. Hoxe o acceso a esta insua é doado a través da ponte colgante situada na marxe dereita. Nela podemos atopar ademais de castiñeiros, carballos e outras especies autóctonas algún acivro.

6. Torrón do Castelo Por riba desta insua e separado por un pequeno regato encontramos o Torrón do Castelo, moi pequeno e que non tería especial mención se non fose pola historia que nos contaron: aló polos anos 30 din os maiores do lugar que se agachaba alí unha cuadrilla de ladróns polo que non se atrevían a achegarse alí, incluso se encontraron armas agochadas debaixo dunha rocha no río. Entre este e a Insua de Arriba hai unha presa feita con pedras para que as anguías non pasaran por este ramal e fosen cara ó caneiro de Marcelle. Ó Torrón só se pode acceder en “batuxo”.

7. Insua de Abaixo, , entre esta insua e a de Arriba hai abundantes insuas pequenas ás que lles chaman Torróns e que reciben o nome do dono ou nalgúns casos fai relación ó tamaño: Torrón de Froilán, Torrón Grande, Torrón Pequeno, que a pesar do seu nome sostén pola esquerda o Caneiro de Elías e pola dereita o de Pacios. A Insua de Abaixo é máis grande e sostén tamén caneiros, pola dereita o Caneiro do Barqueiro e o do Burgo e pola esquerda o Caneiro da Albariza e restos dun antigo muíño. Pásase para a insua polo porto de Seivane ou en “batuxo” e do outro lado do río polo muíño vello.

8. Mollón de Seixas Trátase dunha insua pequena a certa altura a respecto do nivel do río, desfeito por mor da extracción de area, no verán pasaban o gando a pastar a pé xa que non había auga apenas. É un bo lugar para o baño e no verán van alí familias de merenda.

9. Mollón de Fidalgo, das mesmas características que o anterior e tamén desfeito pola extracción de area, desde este ata a beira de Bocamaos estaban os Mollóns de Resalía que se empregaban para pastos e que están desfeitos pola extracción de area.

10. Insua do Curro situada uns 300 metros antes da ponte de Ombreiro, nela estaba o Muíño de Penas antes de facer o novo en 1882 preto da ponte, hoxe só se conservan grandes pedras e as bocas da presa do muíño, pola banda dereita está o caneiro de Seixas.

11. Insua de Meilán é xunto á de San Roque a máis grande da zona, pertence a Meilán e Saa. Dos dous brazos en que divide o río o da esquerda recibe o nome de Río Pequeno, tan pequeno que no verán se reduce a pozas podéndose pasar polas pedras do leito do río.

12. Insua de Santalla na parroquia de Santalla, insua pequena con carballos, castiñeiros, salgueiros, sabugueiros e outros, e tamén algún que outro pasto, chégase a ela en “batuxo”.

13. Insuas do Perrelo con carballos e castiñeiros, só se chega a ela en “batuxo”

"Facéndolle as beiras ó Miño"
Asociación Cultural María Castaña de Lugo.
Lidia Aurora López, 2002.

Trátase dun sistema que consiste nunhas pedras que normalmente non teñen forma determinada, aínda que nalgún caso son prismáticas, e que se colocan no regato ou no río sen unha orde nin número establecido dependendo da anchura, da corrente...

Pasos do río Narla na parroquia de San Martiño de Ombreiro

Son simplemente unhas pedras de diferentes tamaños colocadas no río sen moito coidado e cunha distancia entre elas aproximada ó paso dunha persoa para que puidese pasar sen axuda, é un treito de río de pouca fondura polo que a función das pedras era non mollar os pés máis que para salvar a corrente.

Pasos de Marcelle na parroquia de San Martiño de Guillar, no lugar de Marcelle atopamos este sistema de paso para “A Insua de Abaixo”.

Están situados entre a presa do muíño desaparecido e o “caneiro da Albariza” e feitos con pedras chantadas no río que hoxe parecen unha pequena presa porque un particular os encheu para axeitar o lugar para o baño.

Son de gran beleza os lugares nos que encontramos pasos deste estilo porque as pedras redondeadas polo paso do tempo adoitan ter formas irregulares semellando un grupo escultórico.

"Facéndolle as beiras ó Miño"
Asociación Cultural María Castaña de Lugo.
Lidia Aurora López, 2002.

CONSTRUCIÓNS TRADICIONAIS

A carón do río Miño e do gran número de regatos que temos na nosa terra, non poderemos deixar de observar certas “construcións”: muros, casetos, escaleiras, cerramentos de terreos, saltadoiros... e de sentirnos abraiados ante a súa beleza natural; e todo isto é produto da necesidade pero tamén do enxeño arquitectónico e a estética das nosas xentes.

Que se dedicase ó que se dedicase o terreo ás beiras do río, os nosos paisanos non podían deixar que o río levase a terra das marxes e para iso construían muros de protección de cachotería de xisto de maior ou menor lonxitude, unha práctica que estaba prohibida. Estes muros feitos nas marxes eran necesarios na parte exterior das curvas para protexelas da erosión do propio río, pero se se facía en zonas rectas o que se pretendía era gañarlle terreo.

Os terreos ó pé do río -normalmente prados- adoitaban estar pechadas para impedir que o gando pasase ós terreos do veciño e ó mellor tamén para marcar a súa propiedade, moitas veces con lousas e outras con cachotería de xisto propia da zona, neste tipo de pechamentos hai verdadeiras obras que chaman a atención.

Noutros casos a pendente cara ó río era tan en costa que había que intentar salvala dalgún xeito e construíanse escaleiras nos propios prados para conseguir baixar con máis facilidade se se ía a pé.

Os valados dos terreos chegan ata a marxe do río e como había dereito a pasar pola beira solucionábase de diferentes maneiras, o máis común son os saltadoiros.

No caso de tratarse de valados de cachotería de xisto o que se adoitaba era poñer unha pedra ou dúas de cada lado segundo a altura do muro a modo de chanzos co cal saltar o muro era como subir unha escaleira. Era difícil percorrer un traxecto aínda que fose curto sen ter que pasar un saltadoiro, e hoxe atópanse moitos ben conservados tendo en conta que non se fan traxectos a pé.

A entrada dos terreos pechábase cunha cancela de madeira e moitas veces era un simple pau cuns toxos enriba para que non pasase o gando, sobre todo en épocas nas que o froito estaba preparado para a sega. As entradas para carros, nalgunhas zonas chamadas carrilleiras, quedaban moitas veces abertas para facilitar o paso ó chegar co carro.

OS LAVADOIROS

Se temos en conta que hai moi poucos anos que se estendeu o uso das lavadoras énos fácil imaxinar a importancia dos lavadoiros nos ríos e regatos posto que tampouco había auga nas casas.

Á beira do río Miño había moitos lavadoiros ós que acudían as mulleres cargadas coas súas cestas (ou tinas de cinc, en tempos máis modernos) na cabeza.

Tamén en Cela hai algún que outro individual, posto que moitas das casas deste lugar están paralelas ó río e os terreos de tras da casa chegan ata el.

OS BAÑOS

Non temos moito que contar sobre os baños e os seus costumes no río Miño, xa que os baños con algún tipo de connotación curativa ou supersticiosa estaban en xeral relacionados co mar ou coas fontes ou regatos concretos que tiñan propiedades debido ós seus compoñentes ou ó que a crenza popular lles daba por algunha circunstancia.

Cada aldea ou lugar tiña uns lugares determinados para isto.

Hoxe en día gozan da auga en Cela, nas insuas, en Rábade ó pé da Ponte, en Outeiro un pouco arriba do caneiro de Pena, en Santa Isabel, no Piago de Robra, en Ombreiro, lugar de baño e merendas por excelencia, na Insua de Meilán, na Ponte Nova de Lugo.

"Facéndolle as beiras ó Miño"
Asociación Cultural María Castaña de Lugo.
Lidia Aurora López, 2002.

Denomínanse así tanto os portos empregados para o paso das barcas como os empregados para pasar a pé a xente, gando ou carros. Normalmente levan o nome do lugar no que están situados, do propietario dos terreos lindeiras ou nalgún caso pode facer referencia a un feito ou acontecemento ocorrido no lugar.
A maioría dos portos que van ás insuas son en realidade vaos (lugar dun río por onde se pode cruzar a pé) con pouca fondura e neles adoitaba haber barcas de propiedade privada para traer estrume (leito de vexetación que se poñía nas cortes do gando) das propiedades da insua. Nos portos había barcas grandes para pasar as persoas e mesmo os animais e os carros.
Ambos os tipos de portos tiñan unha pendente para facilitar a baixada ó río ou a subida da xente e dos animais á barca.

Porto da Trabanca: No lugar do mesmo nome en Santa María de Cela (Outeiro de Rei), este porto é un dos pasos á “Insua da Trabanca”, no verán pódese pasar a pé.

Porto de San Roque: Serve de paso para a “Insua de San Roque”. Este porto segue en uso no verán, hoxe en vez de carros de bois ou vacas pasan as segadoras e como moito algún carro de burro a buscar herba.

Porto de Barés: Pertence á parroquia de Saavedra (Begonte) . Está polo tanto na marxe dereita do río, ó que aquí uns chaman río Miño e outros río Barés e tamén é de paso para a “Insua de San Roque”.

Porto de Santa Isabel: No lugar de Santa Isabel, fronte ó muíño do mesmo nome e no río Miño atopamos este porto empregado sobre todo para vir os de Martul e parroquias da zona ó muíño.

Porto de San Xillao: Era lugar de paso desde San Xillao en Bocamaos (Lugo) a Parada (Outeiro de Rei) a través do Camiño Real.

Todos os portos tiveron grande importancia fosen para pasar barcas dun lado ó outro do río –de aí o nome que se repite a miúdo de Porto das Barcas– ou para pasar a traballar as leiras das insuas e levar o gando a elas.

"Facéndolle as beiras ó Miño"
Asociación Cultural María Castaña de Lugo.
Lidia Aurora López, 2002.

MUíNOS HIDRÁULICOS

Galicia, o País dos mil ríos podería considerarse o país dos muíños. Cada río, regueiro ou regato ten o seu muíño. A zona do LIC Parga – Ladra – Támoga é un reflexo da súa existencia. Os muíños están dispostos nunha das marxes do río, coa súa estrutura construída directamente sobre el, posibilitando o aumento do caudal a través de caneiros (pequenas presas) ou separados uns poucos metros, levando a auga que fará mover os rodicios por canles artificiais.

A súa arquitectura cuadrangular sinxela, dunha ou dúas plantas, xeralmente coa entrada a rentes do chan ou cunha soleira (peza de pedra que forma a parte inferior da porta) lixeiramente erguida. Tellados a dúas ou catro augas; lucidos interiores e exteriores; nalgúns casos pombais nos bordos; construcións auxiliares (os alpendres son construcións accesorias ó muíño que se usaban para protexer os carros, cabalerías ou gando mentres se estaba a facer a moenda. Son estruturas cubertas, abertas en xeral pola fronte, anexas ós muíños e situadas na súa entrada. A vivenda do muiñeiro e casetos atopámolos tamén anexos ós muíños ou como construcións illadas. As pequenas pontellas ou, nalgúns casos, verdadeiras pontes que cruzan as canles que levan a auga ó muíño ou dirixen a sobrante outra vez ó seu leito. Son pontes e pontellas de paso que salvan estas augas ou a propia corrente do río). Os pousadoiros de pedra fixados á fachada principal (para pousar a carga); crucifixos; marcas feitas nas portas ou no interior, cruces, como símbolo protector do muíño e da súa actividade; e outros elementos accesorios como as argolas de ferro que valían para amarrar as cabalerías de carga e transporte.

Nos grandes muíños ábrense cara ó exterior ocos para porta e ventás, fachinelos nos máis pequenos, para deixar pasar a luz e o aire. Ocos que se abren cara ó tremiñado e ó inferno.

O seu tamaño depende do número de moas coas que conte, estas colócanse na parte superior do tremiñado.

Algúns dos muíños máis importantes presentes dentro do LIC Parga- Ladra – Támoga serían:

MUÍÑO DE FELPÁS

O Muíño de Felpás atópase no barrio de Felpás, parroquia de Santa Mariña e concello de Outeiro de Rei, preto da Insua de San Roque.

Constrúese aproximadamente no ano 1840.

Coñecíase polo nome de "acea", así se chamaban algúns muíños (SAMPEDRO, 1990) (BARROS JUSTO) que encoraban a auga para aumentar o caudal do río e así ter forza de auga suficiente para mover os rodicios. Adoitaban ter entre dúas e catro pedras.

Os muíños de Felpás, A Trabanca e Santa Isabel, todos situados dentro do LIC Parga – Ladra – Támoga, tiñan catro pedras para moer, A Trabanca chegou a ter cinco; en Felpás tres eran francesas (primeira, terceira e cuarta contando desde a entrada), usadas para cereal panificable (trigo) e unha do país (segunda) usada para moer millo, cebada, etc. O seu diámetro é de 1,20 m, mentres que nos muíños de Rábade (eléctricos) e Santa Isabel é de 1,30. Antigamente, en Felpás, coas rodas do país moían tanto o penso e centeo para o gando como o cereal panificable, daban peor calidade na fariña, menos fina e con impurezas.

MUÍÑO DE SANTA ISABEL

En Santa Isabel, Outeiro de Rei, Lugo

Foi construído na última década do século XIX, 1898.

O muíño sitúase na marxe esquerda do río Miño, onde este fai unha pequena volta cara á dereita e xusto á altura da desembocadura do Ladra, dando a sensación de que se forma unha insua.

MUÍÑO DA PONTE

O Muíño da Ponte atópase na marxe dereita do río Ladra unha vez que pasamos a ponte de Uriz, pertence á parroquia de Santiago de Gaioso no concello de Outeiro de Rei.

Unha inscrición no lintel da porta dános a data de 1888, como posible de construción.

O muíño aséntase á mesma beira do río, encorado na parte traseira grazas á presa na que se construíron unhas impresionantes pesqueiras de cantería e esquisto onde en tempos se collía gran cantidade de peixe, fundamentalmente de anguía; o acceso é doado, unha vez cruzada a ponte de Uriz metémonos cara á dereita entrando xa no conxunto da propiedade formada polo muíño, unha casa moi grande.

MUÍÑO DE TRABANCA

"Facéndolle as beiras ó Miño"
Asociación Cultural María Castaña de Lugo.
Lidia Aurora López, 2002.

EMBARCACIóS - O BATUXO

Durante moito tempo a vida dos habitantes das veigas do río non sería concibible sen as barcas. Foron, en moitas ocasións, o único medio de transporte entre unhas e outras parroquias e a cidade das murallas. Así existían tantos tipos de embarcacións como necesidades houbese.

O Batuxo

A máis coñecida, aínda que non a máis empregada. Os seus usuarios prefiren chamarlle barco, barqueta ou barquixolo xa que é o cativo entre os seus compañeiros e, porén, o que sobreviviu a todos eles.

Materiais

Calquera madeira podía servir pero as usadas con máis frecuencia eran:

• Piñeiro do país, pesa pouco e xa que logo facía o barco máis lixeiro, de xeito que incluso se podía transportar ó lombo.

• Castiñeiro, pesa máis pero conservábase mellor na auga.

• Ameneiro, máis usado para fabricar os remos cós barcos.

Descrición

a.- Biqueira ou dianteira.	b.- Cueira ou traseira.
c.- Ladeiras ou banceiras.	d.- Piso ou fondo.
f.- Traveseiro.	g.- Cruceta.
h.- Argola.

As partes do batuxo e os seus accesorios.

• Biqueira ou Dianteira (punteira ou dianteira), zona anterior do barco que mide 80-90 cm. de ancho e vai curvada desde o piso ata o seu final, levantándose xeralmente máis cá parte de atrás. Canto máis perfecta sexa a curvatura mellor corta a auga e polo tanto o barco navega con máis facilidade e suavidade, sen dar saltos.

• Cueira ou Traseira , zona posterior que mide 90-110 cm. de ancho e uns 35 cm de altura. Cae recta a modo de caixón o que fai que o batuxo faga lembrar a feitura dun ferrado (caixón trapezoide que serve para medir esa cantidade de cereal).

• Ladeiras ou banceiras , cada unha das partes laterais do barco que partindo da cueira en forma recta van en diminución ata a biqueira .

• Piso ou fondo, leva as táboas colocadas de modo transversal e por norma xeral reforzadas lonxitudinalmente cun traveseiro.

• Travesa , é unha táboa colocada na parte superior da cueira a modo de asento. Pode levar unha ou dúas e aparece tamén na biqueira e, segundo as zonas, no medio do batuxo.

• Travesaño ou Traveseiro , situado na parte superior e media vai desde biqueira ata la cueira .

• Cruceta, nalgunhas zonas chámanlle así ó traveseiro e á travesa que van colocadas en forma de cruz.

• Argolla e cadena de ferro, situada na biqueira serve para prender o barco a unha árbore cun cadeado.

• Sacadoira , é unha especie de cazolo de lata que serve para baleirar a auga que puidese coller coa chuvia ou polas fendas. Tamén se prende coa cadea.

A lonxitude total do barco é de 1,80-2m, tendo en conta que as medidas varían moito duns batuxos a outros e dunhas a outras zonas.

Remo ou rema

Feito de pau de amieiro ou bidueiro mide de 2,5 a 3 m ou máis de longo, segundo as circunstancias. Manéxase a modo de pértega por unha soa persoa que viaxa de pé na parte posterior do batuxo, chantándoo no leito do río para lle dar pulo ó barco.

Durante as enchentes cando a rema non chegaba ó fondo podíase manexar padexando, situado de pé na parte dianteira faise un movemento co remo similar ó que se fai nas piraugas.

Utilidade

• Pesca: O batuxo usouse para pescar diversas especies transportándoas nel. Co barco ían ós caneiros que non tiñan outro paso e volvían coas anguías despois dunha longa noite de traballo, e durante o verán ían nel amañalos, transportando as pedras e terróns necesarios. Había batuxos que tiñan a medida xusta das bocas dos caneiros.

• Transporte: Utilizouse habitualmente para o transporte de pequenas mercadorías tales como leña, estrume (restos vexetais para poñer como cama dos animais nos cortellos) ou herba entre una e outra veiga ou como acceso ás insuas. Moitas veces calquera traxecto para percorrer era máis curto se se cruzaba o río, converténdose en vehículo indispensable para as múltiples necesidades como ir ó muíño. Por isto en cada casa había un barco, cando non eran dous ou tres.

"Facéndolle as beiras ó Miño"
Asociación Cultural María Castaña de Lugo.
Lidia Aurora López, 2002.